Ilk karar vermeniz gereken nokta, almak istediginiz
teleskobun türüdur. Hepsinin iyi ve kotu tarafları vardır.
Örneğin hem aya hem de kuşlara bakacaksaniz, Newton
Yansıtıcı teleskoplarından uzak durmaniz gerekir (çünkü
bunlar görüntüyü ters çevirir!). Ama derin uzay nesnelerini
görmek istiyorsaniz, ve butceniz kısıtlıysa, bir Newton
Yansıticı en iyi cozum olacaktır (çünkü ucuza çok ışık
toplarlar!). Yani en onemli taraf, teleskobunuzla ne yapmak
istediginize karar vermenizdir. a) Mercekliler Mercekli teleskoplar'da ayna bulunmaz, bunlar bildigimiz en "klasik" teleskoplardır. Bunlarin bir ucunda geniş bir mercek, diger ucunda ufak bir "oküler" (oküler, baktığımız yerdeki merceklere denir) yer alir. Işık buyuk mercekten gecer, ve ufak bir demet halinde okülere gelir. okülerde netlik ayari yaparak resmi gorebilirsiniz. Ne zaman bir mercek isigi toplamakta kullanilsa, mercekteki ufak defolar, okülerde olusan goruntuyu etkileyebilir. Mercegin kalitesi kotu ise, ışık mercekten gecerken, bu isigin bir kismi yayilir ve gozlenen nesnenin cevresinde renkli bir halka olusturur. DETAY: Cogu ucuz mercekli teleskoplar Akromatik denilen bir yapi kullanmaktadir. Akromatik yapi sayesinde teleskoptaki 2 mercegin yapisi, bu tip problemlerin cogunu ortadan kaldirir. En iyi mercekli teleskoplar, daha fazla mercek elemani veya yeni cam malzemeleri kullanirlar (ornegin Extra Low Dispersion (ED) turu cam), yada bu ikisini birden kullanarak bu renklendirme problemini ortadan kaldirirlar. Su iki terim birbirine karistirilabilir: AKROMATIK ve APOKROMATIK. Apokromatik, digerine gore cok daha net ve cok daha pahali bir cozumdur. Avantajlari: Mercekli teleskoplarin en buyuk avantaji, her bir tarafi kapali oldugundan herhangi bir ayarlama gerektirmezler ve kullanimlari son derece kolaydir. Ozellikle Apokromatik teleskoplarda resim kalitesi diger tur teleskoplara nazaran daha iyidir. Çok detaylı, net ve son derece kontrastlı resimler elde etmenizi saglayabilirler. Dezavantajlari: Apokromatik teleskoplar (ve o kadar olmasa da akromatik teleskoplar) standart mercekli teleskoplara nazaran çok daha pahalidirlar. Ayrica diger teleskoplara nazaran hem daha uzun hem daha agir olurlar - ozellikle 6 inch (1 inch = 2.5 cm) yada daha buyuk çapta olurlarsa. Bir baska ufak problem ise, bu teleskoplarda oküler tubun en sonundadir. Bu nedenle gozlem yapmak daha az konforlu olabilir. Fakat cogu teleskopla beraber satilan 90-derecelik bir prizma, bu problemi ortadan kaldiracaktir. |
|
b) Aynali teleskoplar Aynalı teleskoplarda ışık, teleskobun içinde ileri-geri çarptıktan sonra, sizin gözlem yapacağınız yere (yani okülere) gelir. Satilan çoğu aynali teleskoplar, Newton türü teleskoplardır. Bu tur teleskoplarda ışık düz ve geniş bir tübün içine girer, tübün dibindeki eğri (konkav) bir aynadan yansır, ve toplanmis ışık huzmesi, tubun acik olan ucunda yer alan ufak bir ikinci aynaya carpar; buradan da okülere gidip goruntuyu olusturur. (bakınız: çizim resim) Bu ikinci aynayi asılı tutmak icin tubun boş olan ucuna bir + isareti seklinde teller gerilir. Teleskopla baktiginizda bu teller sanki hep gozunuzun onunde olacakmis gibi gelir, ama netlik ayari yapildiginda Newton teleskoplari cok net ve kontrastli resimler saglayabilir, ve bu teller görünmez. Ortadaki bu teller ve ikinci ayna yuzunden bu tur teleskoplarin teorik olarak saglayabilecekleri maksimum kontrast, mercekli teleskoplar kadar olamaz. Fakat pratikte, çogu gozlem yapan kisiler, arasindaki farki fark edemeyeceklerdir! Birçok kişi bu tip teleskoplarla başlar, çünkü fiyatı makuldür ve iyi iş çıkarırlar. Avantajlari En iyi taraflari, büyük çapta olmalarina karşı (yani bol ışık almalarina) fiyatlarinin makul olmasidir. Netlik ayari ve oküler teleskobun ust ucunda yer almasindan dolayi bu teleskoplari kullanmak daha konforludur - yani daha az eğilmeniz gerekecektir. Aynalar kullanildigi için, mercekli teleskoplarda sorun cikaran renk dagilmalari bu tur teleskoplarda olmaz. Ayrica aynalı oldugu icin bu tur teleskoplar baya daha hafiftirler. Ayni çaptaki bir Newton teleskobunu tasimak, bir mercekli teleskobu tasimaktan cok daha kolaydir - yani arabaya atıp ışık kirliliği olmayan bir yere rahatça götürebilirsiniz. Dezavantajlari: Newton turu teleskoplar, resmi tersine cevirirler, yani herşey tepetaklak görünür. Gökyuzune bakarken hiç problem çıkarmayan bu durum, teleskobu yeryuzu gozlemleri icin kullanilmasini imkansiz kilar. Isigin ikinci ufak aynayi gecip once buyuk aynaya vurmasi, sonra tekrar ikinci aynaya gelmesi gozlenen nesnede az bir kontrast kaybi yaratir. (Sanırım araya prizma takılması ile bu sorun ortadan kaldırılabiliyor? Prizma da çünkü resmi ters çevirir? tk) Bir baska dezavantaj ise, teleskobun iyi göruntü vermesi için, ikinci aynanin teleskobun TAM ortasinda bulunmasi gereklidir. Bu nedenle gozlem yapanların arada bir (örnegin birkac ayda bir) teleskobun ikinci aynasini ayarlamasi gereklidir (ingilizcesi: Collimation). Bu ayar basittir, ve alıştıktan sonra çabukca (10 dk gibi) yapilabilir. |
|
Hem mercekli hem de Newton teleskoplarinin en buyuk
problemi, teleskop çapi (yani açikligi) büyüdükçe,
teleskobun boyunun da büyümesidir. 8 inch yada daha büyük
çaplara vardığınızda, Mercekli ve Newton teleskoplar
gercekten idaresi zor hale gelmektedir ve arabaya sığmamaya
başlamaktadır! |
Hem genis cap hem de kisa bir teleskop istiyorsaniz,
Schmidt-Cassegrain yapisi idealdir. Bu yapida, hem mercekler
hem de aynalar kullanilir. Bu yapiya "katadioptrik" denir.
En populer katadioptrik yapi, Schmidt-Cassegrain yapisidir.
Burada gelen ışık birkaç kere teleskobun içinde gidip
geldikten sonra okülere ulaşır. ışık oncelikle teleskoba
Schmidt Merceği adı verilen bir mercekten girer (bu mercek
teleskobun onundedir ve neredeyse duz cam görünüşündedir;
gözle eğri oldugu pek görünmez), teleskobun dibinde yer alan
birinci aynadan yansır, ve teleskobun ön tarafındaki
ortadaki ikinci ufak aynaya gelir, buradan da yansiyan ışık,
okülere ulasir. Bu mercek ve ayna karışımı, çok kaliteli bir
resim elde etmemizi, fakat ayni zamanda da teleskobunun
boyunun kisa olmasini sağlar. |
Altazimuth
En populer sehpa turu Altazimuth dizayndir. Yani, her
yone serbestce doner. Bir nesneyi takip etmek icin (malum
dünya gece de döner; ve yildizlarin yerleri surekli
degisir!), iki aksin da beraber hareket ettirilmesi
gerekir; yani gokyuzundeki bir cismi incelerken, hele
yuksek buyutmelerde, her birkac dakikada bir ayar ister. Öte yandan rahatlikla her yone çevrilebildigi icin, bu tur sehpalar yeryuzundeki nesnelerin gözlenmesi icin idealdir. Saglam bir altazimuth sehpa, hatta yavas hareket dugmelerine de sahipse, yeni baslayanlar icin ideal bir çözüm olabilir. |
Ekvatoryal
Ekvatoryal sehpalar, soldan sağa döndürürken, aynen
dünyanın kendi üstünde dönüş açısını takip ederler.
Ekvatoryal sehpalarin en buyuk iyiliği; bir nesne okülerde
bulundugunda, onu takip etmek için sadece teleskobu sola
ve saga cevirmek yeterli olacaktir. Kurulmasi vakit
alacaktir; ve ilk kurulurken Polaris (Kutup Yildizi) naın
yakınındaki dünyanın "tepe noktası" na yönlendirilmeleri
gereklidir. Fakat birkac saatlik bir çalismayla yeni
başlayanlar bile ayarlari öğrenecek, ve bir sonraki
seferde bu yonlendirmeyi 5-10 dakikada yapabileceklerdir.
(Hatta teleskop ayaklarının geldiği yeri yerde boyayla
işaretlerseniz, bir sonraki seferde 10 saniyede bunu
yapabilirsiniz :) |
Ismini, bu tip sehpalari cok oven Dobson ismindeki bir
kisiden alan bu sehpalarin yapisi son derece basittir ( =
ucuzdur!). Dobsonian sehpalarin yerde donen bir tabani
vardir; ve bundan yukari cikan iki kolu vardir. Kollarin
ustunde yarim-ay seklinde delikler bulunur. Bu kollarin
uzerine bir mil uzerinde oturtulan teleskop, taban
sayesinde sola-saga dondurulebilir, ve mil sayesinde de
yukari asagi dondurulebilir. Dobson sehpalar son derece
saglam ve titresimsiz olabilirler, ve teleskobun fiyatini
cok ucuzlatabilirler. Yegane dezavantaj, cogu Dobson sehpa manueldir; yani gokyuzunu takip motoru yada 4 yone idareyi saglayan yavas hareket dugmeleri yoktur. Bu tip ayağa sahip teleskoplar çok büyük olabilir - mesela 20 inch çapındaki dev teleskopların ayakları genelde bu tip olur. |
Büyütme Orani
Bircok yeni baslayan kisi, bunun en önemli kriter oldugunu sanir.
Halbuki bu, en önemsiz kriterdir. (Çünkü gorulecek çogu sey
(gezegenler haric) pek bir buyutme gerektirmez.) Teleskobun gücü,
mercek ve aynalarinin kalitesi, çapı (yani genisligi), odak
uzakligi ve kullandiginiz okülerlerle ölçülür.
DETAY: Bir kural olarak, kaliteli bir resim elde etmek
istiyorsaniz, bir teleskoptan inch cinsinden çapından 50 mislinden
fazla buyutme beklemeyin. Yani teleskobunuz 3 inch ise, 3x50=150
kez en fazla büyütme yapabilecektir. Bunda bile, görüntü sizi
rahatsız edecek kadar bulanık ve karanlık olabilir.
Buyutmenin problemi sudur: Resim ne kadar buyutulurse, netligi o
kadar bozulur. Ayrica, 2 misli buyutulmus bir resim, 4 misli daha
karanlik gorunecektir.
Teleskop Çapı
Bu en onemli kriterdir! (hm,
belki
mercek/ayna kalitesi daha onemlidir, bilemiyorum!) Teleskop çapı
genellikle milimetre yada inch olarak ölçülür. Bir teleskobun çapı
ne kadar büyürse, o kadar cok ışığı toplayabilir. Ne kadar ışık
toplanırsa, goruntu o kadar parlak, net ve detayli olur.
Teleskoplar yuvarlak olduklarindan, ufak bir çap büyümesi, ışık
toplamasina önemli etkisi olur. Ornegin 70 mm bir teleskop, 60mm
lik bir teleskoptan %36 daha fazla ışık toplar!
Bakilan çogu sey son derece uzakta ve az ışık yaydığından,
teleskobun çapi gercekten cok onemlidir.
Odak Uzakligi
Teleskobun odak uzakligi, isigin okülerde resim olusturana kadar
gectigi yolun uzunlugudur. Tubun uzunluguyla bunu karistirmayin,
cunku aynali tip teleskoplarda ışık birkac kez tubun icinde gidip
gelebilir. Odak uzakligi, teleskobun buyutme oranini hesaplarken
gerekli olacaktir.
Bu uzaklik ne kadar fazla olursa, teleskop gokyuzunde o kadar az
bir alani bir anda gorebiliyor demektir. Ornegin odak uzakligi
2000mm olan bir teleskop, ayni oküler kullanildiginda, 600mm lik
bir teleskoptan cok daha ufak bir gokyuzu alanini gosterecektir.
Ayirma Gucu (resolving power)
Arc-saniye birimden olculen bu deger, teleskobun ikili yildiz
sistemlerinde yildizlari ne kadar iyi ayirabildigini gosterir. Bu
deger ne kadar kucuk olursa o kadar iyidir.
Gorebildigi en Karanlik Nesne
Gokyuzundeki nesneler Kadir adi verilen bir yolla gruplandirilir.
Her bir seviye, bir sonrakinden 2.5 misli parlak yada sonuktur.
Ufak rakamlar daha parlak nesneleri belirler. Gokyuzundeki en
parlak nesnelerin bazilarinin eksiye inen degerleri vardir.
Ortalama bir kisi 6. Kadir'e kadar olan nesneleri ciplak gozle
gorebilir.
oküler çapı
Baktiginiz yere takilan oküler yani degisebilen mercekler, cesitli
capta olurlar. Genellikle, 0.965 inch lik oküler takilabilen
teleskoplarin kalitesi dusuktur, sakin almayin! . Daha kaliteli
teleskoplar 1.25 inch yada 2 inch lik okülerler kullanir.
Oküler Cinsi
Oküler almadan once farkli cins okülerlerin neler oldugunu ve
ozelliklerini bilmenizde buyuk fayda vardir. Once, milimetre
cinsinden mercegin çapı vardir. Bu rakam, teleskobun odak
uzakligina bolundugunde, size o okülerin resmi ne kadar
buyutecegini gosterir. (Cogu uzay nesneleri fazla buyultme
gerektirmez; sadece gezegenleri seyretmek yuzlerce kere buyutme
gerektirir). Ornegin, teleskobunuzun odak uzakligi 910mm ise, ve
9mm lik bir oküleriniz varsa, bu size yaklasik 100 defalik bir
buyultme saglar. ayni teleskopla 25mm lik bir oküler
kullanirsaniz, teleskobunuz nesneleri 36 kez buyutur.
Daha az buyulten okülerler, gokyuzunun daha buyuk bir kismini ayni zamanda incelemenizi saglar. Ayrica okülerin gucu arttiginda, karanliklasir. (En cok kullandigim okülerler az buyulten 25mm ve 35mm arasinda olanlardir.) Yani daha cok buyulten okülerler her zaman daha iyi degildir.
okülerler ayrica degişik yapilarda da gelirler; yani iclerindeki mercek sayilari ve dizilisleri farklidir. Her farkli yapinin birer ismi vardir. Baslangic teleskoplarinda en cok gorulen cins okülerler, Kellner ve Plossl cinsidir. Kellner'lerde 3 mercek bulunur ve 40 ila 50 derecelik bir gorus sahasi saglarlar. Plossl mercekler ise daha gelismis 4 yada 5 mercekten olusur. Daha net goruntu saglarlar, daha pahalidirlar ve 50 ila 52 derecelik bir gorus sahasi saglarlar. Bircok daha farkli oküler cinsi vardir, daha az yada cok mercek kullanan ve iyi yada kotu kalite cam kullanan gibi. Genellikle, kaliteli okülerlerin daha fazla sayida mercegi ve daha buyuk bir gorus acisi vardir. Ayrica, teleskobunuzla ayni marka oküler alma mecburiyetiniz yoktur.
Bircok teleskop bir Barlow mercekle birlikte satilir. Barlow mercek, okülerle teleskop arasina takilir ve goruntuyu 2,3 hatta 5 kez buyutebilir. Ilk alinmasi gereken aksesuarlardan olan 2x Barlow (yani 2 kez buyuten Barlow), elinizdeki oküler sayisini ikiye katlayabilir. 2x barlow sayesinde 40mm lik okülerinizi 20mm'e indirebilirsiniz.
Ayrica cesitli filtreler de alabilirsiniz. Bunlar sayesinde ornegin gaz bulutsularinin detaylarini daha iyi inceleyebilirsiniz. Bazi filtreler ise, ampullerin yarattigi ışık kirliligini maskeleyebilir. Ayrica bazi filtreler gunesi gozlemenizi saglar. (Not: Teleskobun önune takilan özel filtre olmadan kesinlikle teleskopla gunese bakmayiniz! Hemen gozunuzu iyilesmeyecek sekilde yakar, sonra da oküleri eritir!)
Bulucu Durbun (Finder Scope)
Daha iyi bir terim aklima gelmediginden, Bulucu Durbun dedigim bu
durbunler, teleskobun üzerine takılan ve cok az buyultme saglayan
ozel birer mini-teleskopturlar. Bunlar sayesinde bir nesneyi
ortalayip teleskopla kolay bulunur hale getirebilirsiniz. Teleskop
ilk satin alindiginda bir kez ayarlanip, teleskopla tam olarak
ayni yere bakmasi saglanmalidir.
Motorlu Teleskoplar ve Otomatik Bulucular
Bircok teleskop, 4 yon tuslarini iceren bir kumanda ile satilir.
Bunlar sayesinde teleskobu istediginiz yone motorla
cevirebilirsiniz. Teleskobu elle cevirmeyi gerektiren bir model
yerine boyle motorlu bir modeli secerseniz, çok rahat edersiniz.
Ancak kumandanin birkac hizi destekleyip desteklemedigini kontrol
edin. En iyileri, gozlem yapan kisinin bir nesneyi ortaladiktan
sonra baska komut vermeden o nesneyi gokyuzunde takip
edebilenleridir.
Otomatik Bulucular (bunlara GOTO teleskop da denir), yine bu motorlari kullanir, ama bir de bilgisayarli veri tabanina sahiptir. Bunlar sayesinde teleskoba, ornegin "Bana Marsi goster" diye komut verebilirsiniz, ve teleskop Mars'in su anki durumunu hesaplayip teleskobu oraya cevirir.
Bunlara iyi bir ornek, Meade'in AutoStar serisidir. Yeni
turleri gokyuzundeki 145,000 nesnenin yerini bilirler.
"Gokyuzu Turu" ozelligi sayesinde ornegin bu aksam
gokyuzundeki en guzel nesneleri size gosterebilir. Bu tur
teleskoplar, yeni baslayanlarin kisa surede bircok uzay
cismini gormesini sagladigi icin faydalidir. Fakat her
zaman iyi calismayabilir; bazen gokyuzunun bir noktasini
gosterir, fakat nesnenin oldugu yerden uzakta kalir. Boyle
durumlarda biraz sonra bahsedecegimiz Uzay Haritalarina
ihtiyac olacaktir. Ayrica bu tip "GOTO" teleskoplar yuzunden gokyuzundeki yildizlarin yerlerini uzun yillar ogrenemeyebilirsiniz. Secim size kalmis! |
Ee, Hangisini Satın Alalım?
Bu çok zor bir sorudur, herkesin beklentisi farklıdır, herkesin bütçesi farklıdır, ancak bazı genellemeler yapabilirim..
Peki, Hangi Dürbünü Almalı?
Demin "dilerseniz
dürbünle başlayın" demiştim; bunun için de birkaç kriter var
aslında.. Dürbün alırken şunlara dikkat ederseniz sonuçtan daha
mutlu olabilirsiniz:
Size baska gerekebilecek seyler..
Yeni baslayanlari en cok rahatsiz eden sey, yeni teleskobu disari
kurduklarinda yegane bulabildikleri seyin ay olmasidir! Ikili
yildizlari, galaksiler, gaz bulutsulari ve bazen gezegenleri
bulabilmek icin size ya bir Yildiz Haritasi yada bir Gokyuzu
Halkasi gerekir.
Cogu yeni baslayanlar bir Gokyuzu Halkasi edinir. Bu yuvarlak bir disktir. Uzerinde donen bir kismi vardir ve herhangi bir zamanda gokyuzunun nasil gorunecegini gosterir. Bu haklalar, bulundugunuz enleme ozeldir. Yani baska bir yerde hazirlanmis halka, size uygun olmayabilir. |
Bundan baska, astronomi hakkinda bilgi almak icin bircok kaynak vardir; ornegin Bilim ve Teknik dergisinde surekli gokyuzu ile ilgili bilgiler yer alir. Herhangi bir kitapciya giderseniz, orada da astronomi ile ilgili cok sayida yayin oldugunu goreceksiniz.
(C)2017 Turgut Kalfaoglu. Her hakki mahfuzdur. izinsiz kopyalanmasi yasaktir.
|
|